Kemik iliği nakli sağlıklı bir vericiden kemik iliğinin alınarak damar yolu ile alıcıya (hastaya) verilmesi işlemidir.
Kök hücre nedir?
İnsan bedeninde her dokunun oluşmasını, çoğalmasını veya onarımını sağlayan asıl hücrelerdir. Örneğin karaciğer için kendi kök hücresi, sinir dokusu için kendi kök hücresi, kan için ise kendi kök hücresine ihtiyaç vardır. Kan yapımı açısından kök hücrelerin (hematopoietik kök hücre) en çok bulunduğu yer kemik iliğidir. Bunun dışında, çevre kanı dediğimiz insan kanında ve bebeklerin kordon kanında da bulunur.
Kemik İliği Nakli ile Kök Hücre Nakli Arasında Fark Var mıdır?
Temelde amaç kan yapıcı kök hücrelerin toplanarak hastaya verilmesidir. Bunu yaparken kan yapıcı kök hücreden çok zengin olan kemik iliği de kullanılabilir, kandan (çevre kanı veya göbek kordon kanı) elde edilen kök hücreler de kullanılabilir. Kök hücre toplanırken kullanılan yöntemler, bazı yan etkiler ile komplikasyonlar açısından farklılıklar bulunmaktadır.
Kemik İliğinden Kök Hücreler Nasıl Toplanır?
Steril ameliyathane koşullarında vericinin şartlarına uygun olarak genel veya spinal (belden uyuşturularak) anestezi altında kemik iliği alma iğneleri yardımı ile alıcıya yetecek miktarda kemik iliği toplanır. İşlem 1-2 saat kadar sürer.
Çevre Kanından Kök Hücreler Nasıl Toplanır?
Aferez cihazı adı verilen bir cihaz yardımı ile vericinin kolundaki toplardamarlara yerleştirilen iğneler veya damarları uygun olmayanlarda büyük bir toplardamara yerleştirilen kateterler kullanılarak kan içerisindeki kök hücreler toplanır. İşlem toplanacak kök hücre sayısına göre değişmekle birlikte 3-4 saat kadar sürer. Yeteri kadar kök hücre toplamak amacı ile bu işlem birkaç kez yapılabilir.
Alınan Kemik İliği veya Kök Hücreler Hastaya Nasıl Verilmektedir?
Kemik iliği, çevre kanı veya kordon kanından toplanan kan yapıcı kök hücreler hastaya damar yolu ile verilir. Son dönemlerde, seçilmiş hastalarda kök hücreleri kemik iliği içerisine veren araştırmalar da dikkati çekmektedir (rutin uygulama değildir). Alıcı ve verici arasında kan grubu uyuşmazlığı bulunanlarda kemik iliğinden sıvı kısım veya kırmızı küreler uzaklaştırıldıktan sonra verilir. Verilen hücreler kan yolu ile kemik iliğine giderek yerleşir. Eğer kök hücreler hemen kullanılmayarak daha sonra verilmesi planlanıyor ise hücrelere özel bir solüsyon katılır ve kontrollü/mekanik olarak dondurulur. Hücreler bu işlem için tasarlanmış özel azot tankları içerisinde kullanılıncaya kadar saklanır.
Kemik iliği/Kök Hücre Nakli Kimlere Yapılır?
Kanser başta olmak üzere selim hastalıklar için de kullanılan yaşam kurtarıcı tedavi yöntemidir. Bu hastalıklardan bazıları:
Akut lenfoblastik lösemi
Akut myeloblastik lösemi
Myelodisplastik sendrom
Kronik myeloid lösemi
Juvenil myelomonositik lösemi
Hodgkin Hastalığı
Hodgkin Dışı Lenfomalar
Nöroblastoma
Germ hücreli tümör
Ewing sarkom
Wilm’s Tümör
Santral sinir sistemi tümörleri
| Akkiz aplastik anemi
Fanconi anemisi
Hemoglobinopatiler
Blackfan-Diamond anemisi
Ağır Kombine İmmun Yetmezlik (SCID)
SCID dışı immün yetmezlikler
Osteopetrozis
MPS-1H Hurler
MPS-VI Maroteaux-Lamy
Langerhans Hücreli Histiyositoz
Hemofagositik lenfohistiyositoz
|
Tüm Lösemili Hastalarda Kemik İliği/Kök Hücre Nakli Gerekli midir?
Hayır. Günümüzde çağdaş kemoterapi rejimleri ile akut lenfoblastik lösemili çocukların tedavileri risk gruplarına göre Avrupa ve Amerika’da olduğu gibi ülkemizde de %90 başarı ile tedavi edilebilmektedir. Hastanemizde de bu oran %92’dir. Ülkemiz gelişmiş ülkelerdeki başarı oranlarını yakalamıştır. Bu nedenle hastalığı erken tekrarlamış veya çok yüksek riskli olan lösemili hastalarda nakil yapılması uygun görülmektedir. Diğer lösemi tipleri ve selim hastalıklar için uluslararası standartlara göre belirlenmiş ölçütlere göre nakil yapılmaktadır.
Kemik İliği/Kök Hücrelerin Alıcıda Yerleşmeme Riski Var mıdır?
Hastalığa, uygulanan tedavi rejimlerine ve hastanın durumuna göre verilen hücrelerin alıcının kemik iliğine yerleşmeme riski maalesef her zaman vardır.
Kemik İliği/Kök Hücre Verilmeden Önce Hastaya veya Vericiye Bir İşlem Yapılır mı?
Hastaya hastalığına göre değişmekle birlikte yoğun bir kemoterapi veya kemoterapi + radyoterapi uygulanır. Hastanın kemik iliğinin yok edilmesi ve bağışıklık sisteminin verilecek olan kök hücreleri yok etmeyecek şekilde baskılanması hedeflenir.
Sağlıklı erişkin vericiler için çoğu kez kök hücreleri harekete geçirerek kanda oranlarını artırmaya yönelik ilaç kullanılır. Çevre kanı kök hücresi verenler aynı gün içerisinde, anestezi alanlar ise durumuna göre 24 saat içerisinde taburcu edilirler.
Kemik İliği/Kök Hücre Vermek Zararlı mıdır?
Hayır. Alınan hücrelerin yerine birkaç hafta içerisinde yenisi üretilmektedir. Genel anestezi veya spinal anesteziye ait yan etkiler veya riskler vardır. Nadiren de olsa kana karışan oluşumlar nedeni ile emboli (kemik iliğinden dolaşıma geçen pıhtı, yağ vs. nedeni ile oluşan damar tıkanıklığı) riski de bulunmaktadır. Kemik iliği alınan bölgede birkaç gün süren ağrı bulunabilir. Ancak, bu şikayetler hafif ağrı kesiciler ile kontrol altına alınabilir.
Kemik İliği/Kök Hücre Verdikten Sonra Nasıl Takip Olunmalıdır?
Vericilerin kan değerleri birkaç hafta izlenmelidir. Özellikle çocuk vericiler demir eksikliği gelişme riski nedeni ile kontrol edilmelidir. Verici ağırlığının alıcı ağırlığından fazla olduğu ve damar yapısı ve kondisyonunun uygun olduğu durumlarda nakilden 7-10 gün önce kan bağışı alınarak yine kendisine verilmek üzere kan bankasında saklanmalıdır. Böyle bir önlem, vericinin, başkasının kanını alma riskini ortadan kaldırır.
Nakil sonrası yaklaşık 1 yıl yarı uyumlu nakillerde ise 2 yıl süre ile ciddi enfeksiyon riski vardır. Bu dönemde alınacak koruyucu önlemler ve uygun görülen süre ile ilaçla korunma hayati öneme sahiptir.
Kemik İliği/Kök Hücre Nakli Çeşitleri Nelerdir?
Nakil hastanın kendisinden alınan kemik iliği/kök hücrelerin kendisine verilmesi şeklinde yapılır ise
otolog, başkasının kemik iliği/kök hücreleri alınarak hastaya verilir ise
allojeneik nakil olarak isimlendirilir. Allojeneik nakiller, kardeşten (en sık), anne-babadan, diğer akraba bireylerinden (nadir) ve akraba dışı gönüllü vericilerden yapılabilir. Çok özel durumlarda doku tipi tam uygun olmayan nakiller de (haploidantik nakil) yapılabilmektedir. Lösante Çocuk ve Erişkin Hastanesi’nde alt yapımız tüm bu nakilleri uygulamaya yeterli olacak şekilde planlanmıştır.
Her Kardeş ve Anne-Baba Uygun Verici Olabilir mi?
Maalesef hayır. Doku tipi uygun vericinin aile içerisinde bulunma oranı %25’tir. Akrabalar ile bu oran en fazla %30’a yükselmektedir. HLA antijenleri adı verilen doku tipi proteinleri alıcı ve verici arasındaki uyumluluğuna (8/8 veya 10/10: tam uyum; 7/8 veya 9/10: iyi uyum; 5/10-8/10: haploidantik; kordon kanları için 4-6/6 uyum yeterlidir) göre değerlendirilerek nakil süreci değerlendirilmektedir. Ülkemizdeki uygulamada yakın akrabalardan 20 tanesine kadar doku uygunluk testi masrafları Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından karşılanmaktadır. Bu grup içerisinde bile uygun verici bulunma olasılığı son derece düşüktür. Akraba dışı nakil için verici taramasına yönelik dünyada 27 milyona yakın gönüllü bulunmaktadır. En güncel rakamı
adresinden öğrenebilirsiniz.
Hasta Olan Çocuğum İçin Yenidoğan Bebeğimin Kordon Kanı Kullanılabilir mi?
Toplanan ürün içerisinde kök hücre sayısı yeterli ve doku tipi uygunluğu kabul edilebilir düzeyde ise kullanılabilir. Kordon kanı nakillerinde doku tipinin tam uygun olması gerekmemektedir (4-6/6 antijen uyumu yeterli olabilir). Ancak, uygunluk derecesi ne kadar iyi ise kök hücrelerin tutunması da o kadar başarılı olmaktadır ve istenmeyen olaylar daha az görülmektedir. Toplanan kordon kanı içerisindeki kök hücre sayısı en önemli kısıtlayıcı faktördür. Kordon kanı kök hücrelerinin alıcıda tutunması diğer nakil tiplerine göre daha uzun zaman alabilmektedir. Hekiminiz bu konuda sizin sorularınızı yanıtlayacaktır.
Doku Tipi Uygun Akraba Verici Yok İse Ne Yapılabilir?
Transplantasyonu yapacak olan hekiminiz uygun ve gerekli görür ise ülkemizdeki doku bankaları (TRAN ve TRİS) ile uluslararası gönüllü kemik iliği verici bankalarını tarayarak dünyadan verici bulunması işlemini yapabilir. Buralardan Çevre Kanı Kök Hücreleri, Kemik İliği veya Kordon Kanı bulunabilmektedir. Ülkemizde, kemik iliği/kök hücre bankası kurulması amacıyla Türkiye Kök Hücre Koordinasyon Merkezi kurulmuştur. Bu merkez TÜRKÖK projesini yürütmektedir. Koordinasyon Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı ve Türk Kızılayı işbirliğinde gerçekleştirilmektedir. Kemik iliği/kök hücre verecek gönüllüler 18-50 yaş arasında, bilgilendirilmiş ve onam vermiş olan sağlıklı bireyler olmalıdır. Gönüllüler Türkiye çapındaki Kızılay Merkezleri aracılığıyla kök hücre bağışında bulunabilirler.
Bulunma olasılığının son derece düşük olması nedeni ile bu yöntemler dışında dostlar ve arkadaşlar arasında doku tipi uygun verici araştırılmasına gerek yoktur. Gönüllü olmak isteyen yakın çevrenizi ulusal gönüllü verici kayıt sisteminde yer alan merkezlere yönlendirmeniz daha doğru olacaktır.
Kemik İliği/Kök Hücre Gönüllüleri Birden Fazla Verici Olabilirler mi?
Evet. Kemik iliği/kök hücrenin alıcıda tutmaması veya reddi gibi nedenlerle nakil başarısızlığı yaşanan durumlarda ikinci kez nakil yapılması gerekebilmektedir. Günümüz bilgileri ışığında aynı vericinin birden fazla kemik iliği/kök hücre vermesinde sakınca yoktur.
Dünya Çapında Kemik İliği/Kök Hücre Verici Programından Bulunan Adaylar İçin Yapabileceğim Bir Şey Var mı?
Hayır. Naklinizi gerçekleştirecek olan merkez koordinasyondan sorumlu merkezler aracılığı ile bağışlanan kemik iliği/kök hücre/kordon kanını getirteceklerdir. Bu süreç 2-3 ay sürebilmektedir. Gönüllülerin yalnızca hangi ülkeden, kaç yaşında ve cinsiyeti dışında bir bilgiye ulaşmak mümkün değildir. Bu esnada oluşan masraflar Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından karşılanmaktadır.
Kemik İliği/Kök Hücre Verildikten Sonra Hastayı Neler Beklemektedir?
Yoğun kemoterapi ve/veya radyoterapinin yan etkileri, hastanın kemik iliği ve bağışıklık sisteminin çalışmamasına bağlı enfeksiyonlar, kanamalar, kısırlık, verilen kök hücrelerin tutmaması veya ret edilmesi, kemik iliğinde tutunarak çoğalan hücrelerin hasta vücudunu red etmesi, organ fonksiyon bozuklukları (karaciğer, sindirim sistemi, cilt, böbrek ve sinir sistemi vs.) gibi pek çok istenmeyen sorunlar meydana gelebilir. Tüm bu etkiler hayat kaybına neden olabilecek kadar ağır olabilir.
Kemik İliği/Kök Hücre Naklinde Tedavi Başarısı %100’müdür?
Hayır. Başarı oranını hastanın durumu, hastalığın cinsi ve dönemi, habis hastalıklar için tam kontrol altında bulunup bulunmadığı, yaşanan komplikasyonlar ve istenmeyen etkiler gibi pek çok faktör belirler. Ancak, yerinde ve zamanında kullanıldığında çok iyi bir tedavi seçeneğidir.
Kemik İliği/Kök Hücre Naklinde Verilen Hücreler Tutmaz İse Ne Yapılabilir?
Uygun zaman ve durumda aynı veya doku tipi uygun başka bir vericiden ikinci nakil yapılabilir. Bu durumda istenmeyen etkiler ve hasta dokularında oluşan hasarlar bir öncekinden daha fazla olur.
Kemik İliği/Kök Hücre Nakli Sonrası Hastalık Tekrarlayabilir mi?
Maalesef böyle bir risk her zaman vardır. Kötü huylu hastalıklarda hastalığın tam kontrol altına alınmış olması tekrarlama riskini azaltmaktadır.
Kemik İliği Nakli Nedir?