31.01.2020 Tarihte Bugün- 31 Ocak;

[Emrah Burulday]

31.01.2020 Tarihte Bugün- 31 Ocak;

1729		Türkiye'de ilk kitap, Mehmet Bin Mustafa'nın (Vanlı) kaleme aldığı Sıhahı Cevheri (Vankulu) adlı sözlük basıldı. İbrahim Müteferrika, ilk Türk matbaasını İstanbul'da Sultanselim'deki konağında kurmuştu.
1747		İlk zührevi hastalıklar kliniği Londra'da açıldı.
1790		Osmanlı-Prusya ittifakı.
1865		ABD Temsilciler Meclisi, köleliği yasaklayan yasayı onayladı.
1876		ABD'de ülkedeki tüm kızılderililer kendilerine ayrılmış özel bölgelerde yaşamaya zorlandılar.
1906		İvan Vasilyeviç Babuşkin kurşuna dizildi. Babuşkin Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi (Bolşevikler) kurucularındandı.
1915		I. Dünya Savaşı: Almanya Ruslara karşı zehirli gaz kullandı.
1924		Kültür magazin dergisi Resimli Ay kapandı.
1927		Müttefiklerin Almanya üzerindeki denetimi sona erdi; bundan sonra Almanya'nın yeniden silahlanmasını Milletler Cemiyeti denetleyecek.
1928		Türk Eğitim Derneği (TED) Ankara'da kuruldu.
1929		SSCB Leon Troçki'yi sürgüne gönderdi.
1930		Seloteyp 3M şirketi tarafından pazara sürüldü.
1931		Yarın gazetesi başyazarı Arif Oruç ve sorumlu müdürü İzmit'te birer yıldan fazla hapse mahkûm oldular.
1931		Gümrük ve Tekel Bakanlığı kuruldu.
1934		Nazım Hikmet, Nail Vahtedi, Tosun Ömer ve Yonga Ömer beş yıl hapis cezasına mahkûm edildi.
1938		Atatürk, Gemlik'te sun'i ipek fabrikasını açtı.
1942		Öğrencilere sigara içme ve nişan yüzüğü takma yasağı getirildi.
1943		Almanlar Stalingrad'da yenildi.
1946		SSCB'den esinlenen yeni Yugoslavya anayasasına göre ülke altı cumhuriyetten oluşuyor: Bosna-Hersek, Hırvatistan, Makedonya, Karadağ, Sırbistan ve Slovenya.
1950		Amerika Birleşik Devletleri başkanı Harry S. Truman hidrojen bombası geliştirme programı yürüttüklerini açıkladı.
1952		Yunanistan dışişleri bakanı S. Venizelos'un Türkiye'ye yaptığı resmi gezi sırasında Türk-Elen Dostluk Derneği'nin kurulması kararlaştırıldı.
1953		Kuzey Denizi taşkınlarında sadece Hollanda'da 1.800 den fazla kişi öldü.
1956		"Nesebi sahih olmayan çocukların tescili" hakkındaki kanun Meclis'te kabul edildi.
1956		Guy Mollet Fransa başbakanı oldu.
1958		İlk başarılı Amerika Birleşik Devletleri uydusu Explorer I dünya çevresindeki yörüngesine oturdu.
1961		İsrail başbakanı Ben Gurion istifa etti.
1961		Ahmet Emin Yalman Vatan gazetesi'nden ayrıldı.
1964		15 Ocak günü Kıbrıs sorununu görüşmek üzere toplanan III. Londra Konferansı 19 günlük çalışmanın ardından bir sonuç alınamadan dağıldı.
1965		Sağlık Bakanlığı bir açıklama yaptı; Türkiye'de ortalama insan ömrü 33 yıl.
1966		Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası'nda 2400 işçi greve başladı.
1968		Vietkong büyük bir saldırıya geçti; Saygon'daki Amerikan elçiliği 6 saat işgal edildi.
1968		TRT Ankara Televizyonu deneme yayınına başladı.
1971		İnsanlı ay yolculuklarında bir adım daha: Apollo 14 fırlatıldı. Görevli astronotlar: Alan B. Shepard Jr., Edgar D. Mitchell ve Stuart A. Roosa.
1973		Çetin Altan'ın 4,5 yıl hapsi istendi; karikatürist Turhan Selçuk'u döven 3 polis hapse mahkûm edildi.
1973		Devlet Güvenlik Mahkemeleri'nin kurulmasına ilişkin kanun kabul edildi.
1974		Seyfi Demirsoy'un ölümüyle boşalan Türk-İş genel başkanlığına Halil Tunç seçildi.
1976		Ankara'da "Evlat acısına son" mitingi yapıldı.
1978		Zonguldak'ta ikramiyesi ödenmeyen 20 bin maden işçisi direnişe geçti.
1980		Tariş'te direniş bitti, işçiler işbaşı yaptılar. 22 Ocak'ta güvenlik güçleri arama yapma gerekçesiyle Tariş işletmelerine girmek istemiş, 600 işçi gözaltına alınmıştı.
1985		Başbakan Turgut Özal, Gökova'da termik santral kurulacağını açıkladı.
1986		İşkence konusunda itiraflarda bulunan polis memuru Sedat Caner, Ankara Cumhuriyet Savcılığı'na teslim oldu.
1986		Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) İçel Milletvekili Fikri Sağlar, Türkiye'de 5 yılda 800'den fazla insanın "kayıp" olduğunu söyledi.
1990		Atatürkçü Düşünce Derneği ve Türk Hukuk Kurumu başkanı Prof.Dr. Muammer Aksoy, 73 yaşında Ankara'da evinin önünde kurşunlanarak öldürüldü.
1990		SSCB satranç şampiyonu Gary Kasparov, vatandaşı Anatoli Karpov'u yenerek dünya satranç şampiyonu oldu.
1990		Moskova'da ilk McDonald's açıldı.
1996		Patlayıcı yüklü bir kamyon Kolombo'da (Sri Lanka) merkez bankasının kapılarına çarparak infilak etti: en az 86 kişi öldü, 1.400 kişi yaralandı.
2000		Alaska havayollarına ait bir yolcu uçağı Büyük Okyanus'a düştü: 88 kişi öldü.
2004		TL'den 6 sıfır atılması ve Türkiye Cumhuriyeti devleti para biriminin Yeni Türk Lirası olmasını öngören yasa, Resmi Gazete'de yayımlandı.
2005		Dünyaca ünlü pop yıldızı Michael Jackson hakkında 13 yaşındaki bir çocuğa tacizde bulunduğu gerekçesiyle dava açıldı.
2005		Afganistan'daki Türk birlikleri, Kabil'deki uluslararası havaalanının sorumluluğunu üstlendi.
2006		Terör örgütü elebaşının avukatlarından İrfan Dündar, müvekkilinin yeniden yargılanmaya ilişkin dilekçesini, bu konuda yetkili olan Ankara 11. Ağır Ceza Mahkemesine göndererek başvuruda bulunduğunu bildirdi.
2008		İstanbul'un Zeytinburnu ilçesinde ruhsatsız bir binada maytapların yanarak doğalgaz kazanını patlatmasıyla oluşan olayda 23 kişi öldü, 120 kişi yaralandı.

Tarihte Bugün Doğanlar (31 Ocak);

1797		Franz Schubert, Avusturyalı besteci (ö. 1828)
1881		Anna Pavlovna Pavlova, Rus balerin (ö. 1931)
1884		Mehmed Emin Resulzade, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin kurucusu(ö. [[1955])
1923		Norman Mailer, Amerikalı romancı (ö. 2007)
1927		Olof Palme, İsveçli siyasetçi (ö. 1986)
1935		Kenzaburo Oe, Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Japon romancı
1937		Philip Glass, Amerikalı besteci
1938		Beatrix, Hollanda Kraliçesi
1961		Fatih Kısaparmak, Türk besteci ve yorumcu
1981		Justin Timberlake, Amerikalı pop şarkıcısı ve aktör
1982		Elena Paparizou, Yunan şarkıcı
1964		Jeff Hanneman, Slayer Gitaristi

Tarihte Bugün Ölenler (31 Ocak);

1914		Recaizade Ekrem, edebiyatçı (Üstat) (d. 1848)
1945		Eddie Slovik, 2. Dünya Savaşı sırasında firardan dolayı idam edilen tek ABD askeri (d. 1920)
1946		İsmail Hakkı İzmirli, İslam felsefesi tarihçisi
1948		Artaki Candan, besteci
1969		Stoyan Zagorçinov, Bulgar yazar (d. 1889)
1974		Samuel Goldwyn, ABD'li film yapımcısı (d. 1882)
1982		Melih Vassaf, Eleştirmen ve oyun yazarı
1990		Muammer Aksoy, hukukçu ve siyaset adamı (d. 1917)
2000		İsmail Hakkı Şen, Tiyatro ve sinema sanatçısı (d. 1927)
2006		Moira Shearer, İskoç aktris (Kırmızı Pabuçlar) ve balerin (d. 1926)

1727 yılı Temmuz ayında, İbrahim Müteferrika’ya Padişah III. Ahmed’in fermanı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvasıyla, ilk Türk matbaasını kurma izni verilmiştir. İbrahim Müteferrika da bunun üzerine kendi evinin alt katında "Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire" adıyla ilk Türk matbaasını kurmuştur.
Bu matbaada basılan, Türkçenin ilk matbu eseri ise 31 Ocak 1729 (1 Recep 1141) tarihinde basılan Vankulu Lügati’dir. Bu lügat, 1010 senesinde vefat eden, Farablı bir Türk bilgini olan İsmail el-Cevheri’nin telif etiği Tâcü’l-lûga ve Sıhhatü’l-Arabiyye yahut sadece Sahah, Sihah unvanlı büyük ve meşhur Arapça lügatin Türkçeye tercümesidir. Bu muazzam eseri, “Vankulu” ismiyle tanınan Mehmed Efendi çevirmiştir.

XVI. yüzyılın önemli âlimlerinden olan Mehmed Efendi, bu asrın ilk yarısında İstanbul’da doğmuştur. Babası, Mustafa Efendi adında bir zattır. Mehmed Efendi, soyca Vanlıdır. “Vankulu” lakabıyla tanınması da ecdadının Vanlı oluşundan ileri gelmektedir.


Mehmed Efendi, klasik medrese tahsili görerek Mahmut Paşa ve Eski Ali Paşa medreselerinde müderrislik yapmıştır. Daha sonra müderrislikten ayrılarak müftü ve kadı olarak görevlendirilmiş; sırasıyla Rodos (1571), Manisa (1574), Selanik (1580) ve Kütahya (1581) kadılıklarında bulunmuştur. 1590 senesinde Medine Kadısı olmuş ve Nisan 1592’de bu görevini sürdürürken orada vefat etmiştir. Kabri de Medine’dedir.

Vankulu Mehmed Efendi, başta fıkıh ilmi olmak üzere, lügat ve edebiyatta da bilgi sahibidir. Mehmet Efendi’nin telif ve tercüme birkaç eseri daha varsa da, ona ilmî sahada büyük şöhret kazandıran, Vankulu Lügati adıyla anılan tercüme lügati olmuştur.

Dârü’t-Tıbatü’l-Âmire’de ilk baskısı yapılan bu kitap, iki büyük ciltten oluşmaktadır. Kitap Avrupa’dan ithal edilmiş filigranlı kâğıda, okunabilir nesih bir yazıyla basılmıştır. Kitabın alt tarafında bir sonraki sayfanın hangi kelimeyle başlayacağını ve biteceğini gösteren parolalar bulunmaktadır. Kelime kökleri madde başı olarak alınmış, bu kökten türetilen kelimelerin ise altı çizili olarak belirtilmiştir.

Birinci cilt, 656 sayfadır. Kitabın ilk altı sayfasında devrin padişahı III. Ahmet, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’ye övgülerden sonra, İbrahim Müteferrika tarafından kaleme alınan “dibace” (önsöz) ile birlikte hangi sayfalarda hangi harfin bulunduğunu gösteren bir fihrist vardır. Önsözde matbaanın kurulmasına müsaade eden III. Ahmed’in fermanı ve matbaanın sakıncalı olmadığına dair şeyhülislamın verdiği fetva sureti, kitaba dair muhtelif bilginler tarafından yazılmış on altı takriz, Matbaacı İbrahim Müteferrika tarafından, baskı sanatının lüzumu ve ehemmiyeti hakkında kaleme alınan Vesiyetü’t-Tıbaa adlı bir makale, kitabın yazarı Cevheri ile tercüme eden Vankulu Mehmed Efendi’nin kısa hayat hikâyeleri bulunmaktadır. İkinci cilt ise, ilk iki sayfası fihrist olmak üzere toplam 766 sayfadır.

Kitabın her sayfası 37 satır olarak düzenlenmiştir. Her sayfada ortalama olarak üç kelime kökü ve her kelimeden de 22 tane türetilmiş kelime vardır. Lügatte yaklaşık olarak beş bin kelime kökü ile bu kelime köklerinden türetilmiş yüz binden fazla kelime bulunmaktadır.

Vankulu Lügati, döneminin klasik lügat usulüne göre şu şekilde tertip edilmiştir:

1) Kitap, her kelimenin son harfine göre, Arap alfabesindeki harf sayısı olarak 28 bölümde tertip olunmuştur. Her bölüm, kendi içinde kelimenin baş harfine göre, ayrıca 28 kısma ayrılmıştır.

"Hemze" ile nihayetlenen kelimeler de, hemze kelimenin kendi bünyesine ait ise "Babî hemze"de, fakat "vav" veya "ye"den değişme hemze ise, "Babü’l-vav ve’l-yâ"’da gösterilmiştir.

2) Her bölüm, kelimenin fâ-ülfiili, yani bir fiilin asli harflerinden birinci harfine göre edilmiştir.

Bir kelimenin müştekatı yani aynı kökten türemiş kelimeler, o madde içinde altı çizili olarak gösterilmekle beraber, asıl bünyeyi teşkil eden kelime ayrıca lügatin kenarında tek olarak yazılmıştır. Vankulu Lügati, yukarıda izah ettiğimiz şekliyle Gaziantepli Mütercim Asım’ın meşhur Kamus Tercümesi’nin benzeridir.

Vankulu Lügati, padişahın atadığı ilim erbabı tarafından titizlikle incelenerek, iki yılda hazırlanmıştır. Baskısı iki yıl kadar süren Vankulu Lügati’nin ilk baskısı aynı matbaada basılan Naimâ Tarihi’nin son sahifesinde bulunan bir cetvele göre, bin adet basılmıştır.

Bu değerli lügat, basıldığı zaman umulanın çok ötesinde bir rağbet görmüştür. Bununla beraber, kitabın fiyatı fazla görülmüş, hatta bu fazlalığa ait yapılan dedikodular saraya kadar aksetmiştir. Bu arada, bilhassa medrese talebelerinin istifadesi göz önünde tutularak, fiyatının ciltsiz hâlde, o zamanki rayiç değer üzerinden otuz beş kuruşa indirilmesi için, İstanbul kadısına bir Hattı Hümâyun da gönderilmiştir (28 Mayıs 1729).

Vankulu Lügati, ilk neşri sırasında büyük bir rağbet gördüğü gibi, sonraları da başucu kitabı olarak daima aranan, başvurulan bir kaynak eser olmuştur. Bu itibarladır ki, bu lügatin bin cilt olarak yapılan ilk baskısından başka 1755 ve 1756 yıllarında (III. Osman zamanı) yine iki cilt olarak ikinci baskısı yapılmıştır.

Vankulu Lügati’nin bu ikinci baskısını İbrahim Efendi adında, İbrahim Müteferrika’nın yetiştirdiği bir kalfa yapmıştır. Bu zat, Rumeli kadılarından olup İbrahim Müteferrika’nın vefatından sonra (1747) matbaayı bir ortağıyla beraber satın almış ve ilk olarak Vankulu Lügati’ni basmıştır.

Vankulu Lügati üçüncü bir baskı daha yapmıştır. Üçüncü baskının ilk cildi 1802’de, Mühendishane’de kurulan Dârü’t-Tıbaatü’l-Âmire’de; ikinci cildi ise 1803 tarihinde Üsküdar Selimiye’de Boyacı Hanı’nda kurulan Dârü’t-Tıbaat’ül Âmire-i Cedide adlı matbaada basılmıştır. Bu baskı, matbaanın müdürü Mühendishâne hocalarından Abdurrahman Efendi’nin nezareti altında yapılmıştır.

Bugün de dile, edebiyata ait eski metin ve eserler üzerinde çalışanlar tarafından Mehmet Efendi’nin Vankulu Lügati temel başvuru kitapları arasında vazgeçilmez kaynaklar arasındadır

Explorer 1 uydusu, A.B.D. tarafından uzaya başarılı şekilde gönderilen ilk uydudur. Explorer 1 uydusu, 31 Ocak 1958’de fırlatılmıştır. Sovyetler Birliği’nin 1957 yılında Sputnik 1 ve Sputnik 2 adlı uyduları başarılı şekilde uzaya göndermesinin ardından, A.B.D.’leri buna cevap olarak Explorer 1 projesini başlatmıştır. Explorer 1’in başarılı şekilde fırlatılmasıyla birlikte soğuk savaş dönemi uzay yarışının başladığı söylenilebilir.A.B.D.’nin uzaya uydu gönderme projeleri 1954 yılında A.B.D. silahlı kuvvetlerinin ortaya attığı “Orbiter Projesi” ile başlamıştır. Projede başlangıçta A.B.D. ordusu tarafından kullanılan Redstone isimli balistik füze kullanılarak uydunun uzaya gönderilmesi planlanmıştır. Ancak bu fikir A.B.D. başkanı Eisenhower tarafından bilimsel bir projede askeri teknoloji kullanılmasının yanlış yorumlanabileceği düşüncesiyle kabul görmemiştir. Fırlatma için sivil bir geliştirme yapılması kararı alınmıştır. Ancak 1957 yılına gelindiğinde, Sovyetler Birliği’nin Sputnik 1 uydusunu başarılı şekilde uzaya göndermesinin ardından “Orbiter Projesi” tekrar canlandırılmıştır. Uzay yarışında daha fazla geriye düşmemek isteyen A.B.D., ordu bünyesinde bulunan balistik füze ajansına askeri amaçlı üretilmiş olan Jüpiter roketinin uzaya bir uydu taşıyacak şekilde güncellenmesi görevini vermiştir. Çalışmalar adeta rekor denilebilecek bir sürede toplam 84 günde tamamlanmış ve Explorer 1 uydusu 31 Ocak 1958’de fırlatılmıştır.

Explorer 1 uydusu, Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü tarafından geliştirilmiştir. Uydunun toplam ağırlığı 13,3 kg’dir. Bu noktada uydu, Sovyetler Birliği’nin 83 kg ağırlığında olan Sputnik 1 uydusuna göre oldukça küçüktür. Explorer 1 uydusunda topladığı verileri dünyaya iletebilmek için iki adet anten bulunmaktadır. Uydunun ağırlığının %40’ını uyduya görevi esnasında elektrik enerjisi sağlamak amacıyla kullanılan piller oluşturmaktadır.
Explorer 1 uydusunun üzerinde bulunan bilimsel amaçlı cihazlar Dr. James Van Allen önderliğindeki bir ekip tarafından tasarlanmıştır. Uydunun üzerinde toplam 5 adet ısı sensörü, uzayda bulunan radyoaktif ışınları ölçmek üzere tasarlanmış bir Geiger-Müller sayası ile akustik detektörler mevcuttu. Uydu dünyanın yörüngesinde görev yaptığı esnada, dünya yörüngesinin belirli bölgelerinde radyasyonun sıfırlandığını tespit etmiştir. Bu, o zamana kadar varlığı bilinmeyen ve diğer gökcisimlerinden yayılan zararlı ışınlara karşı adeta bir kalkan görevi gören Van Allen kuşaklarının keşfine yol açmıştır. Kuşaklara Explorer 1 uydusunun bilimsel cihazlarını tasarlayan ekibin başındaki Dr. Van Allen’ın adı verilmiştir.

Explorer 1 uydusu toplam 111 gün dünyanın yörüngesinde görev icra etmiştir. Uydu ile son temas 23 Mayıs 1958 tarihinde kurulmuştur. Uydu 31 Mart 1970 tarihinde dünyanın atmosferine girmiş ve yanarak imha olmuştur. Explorer 1, soğuk savaş dönemi uzay yarışında A.B.D.’nin ilk başarısı olma özelliğine sahiptir. Soğuk savaş dönemi boyunca A.B.D. ve Sovyetler Birliği yaptıkları hamlelerle insanlığın uzay macerasında önemli kademeler kaydetmesini sağlamışlardır. Explorer 1 uydusu sayesinde Van Allen Kuşakları da keşfedilmiştir. Uydunun bu anlamda bilime de ciddi bir katkısı olmuştur.