- 3 Ağu 2019
- 429
- 141
- 43
Sac Kalıplarında Dayamalar;
Sac kalıplarında Dayamalar bir çok yerde kullanılır bunlar sabit veya hareketli olabilirler aşağıdaki konuda bir dayama şekli üzerinden bilgi verilmekte... umarım yararlı olur... Emrah Burulday
OTOMATİK DAYAMALAR NASIL ÇİZİLİR
Bazen mandallı dayama diye isimlendirilen otomatik dayamalar şeridi kalıpta son kademede sınırlamaya yararlar. Otomatik dayamaların parmak dayamalardan farkı şeridin otomatik olarak durdurulmasıdır. İşçi şeridin kalıp içersindeki hareketinde kalıbı sadece dayamaya karşı iter. Bu sebepten dolayı otomatik dayamalar her zaman şeridin elle ilerletildiği kalıplarda kullanılır. Bu dayamalar soğuk çekilmiş çeliklerden veya makine takım çeliklerinden yüzeyleri sertleştirilerek yapılır. Eğer kalıpta imal edilecek parça sayısı çoksa o taktirde kalıp çeliğinden yapılarak sonra sertleştirilir.
Çiziminde dikkate alınacak hususlar;
1-) yüksek suretli çalışma şartlarında sürate uyum göstermeli,
2-) sıyırıcı plakanın dayanımı için minimum işçilik ihtiva etmeli,
3-) bağlama düzeninin tasarlanması dayanıklı olması gerekir. Otomatik dayamalar çalışma esnasında darbelere karşı koyduğundan parçaların dayanımını düşünmeden yapılacak çizim onun ileride kalıpta bir problem meydana getirmesine sebep olur. Ressamın karşılaşa bileceği durumlar karşısında doğru bir seçim yapmasına yardımcı olmak gayesiyle bu konuda 17 tane standardize edilmiş ve ölçüleri bir tablo halinde çizilmiş şekil verilmiştir. Buna ilaveten bu elemanların doğrusu olarak uygulamasına yardımcı olmak gayesiyle genel kuralları resimlerle gösterilmiştir.
14.1 YAN TESİRLİ DAYAMALAR
Şekil 14.1 yan yana iki üstten A-B görünüşü ile kalıbın sağ yanında C görünüşü yan tesirli otomatik dayanımın işlemini göstermek bakımından oldukça açık görünüşlerdir. A görünüşünde şerit sol tarafa doğru sürülmüş olup daha önceden kesilmiş olan D kenarı otomatik dayamanın ucuna dayanarak şekilde görüldüğü gibi onu sonraki sol pozisyona ilerletir. Presin aşağı doğru inişinde 5 nolu kare başlı vida C şeklindeki görünüşteki gibi dayamanın ucunu yukarıya doğru kaldırır. Şimdi 3 nolu dayamanın gerilmesiyle yukarıya doğru bir açı meydana getirerek B görünüşündeki gibi dayamayı çeviri. Pres başlığı yukarı doğru kalktığında otomatik dayamanın ucu şerit köprüsünün üzerine düşerek şeridin altından kaymasına müsaade eder. Artık şerit köprüsü altından tam olarak geç tikten sonra dayamanın ucu 3 nolu yayın tesiriyle kalıp bloğunun üst yüzeyine düşer. Şimdi dayama daha sonraki kesilmiş şerit kenarının üzerine temas ederek yeniden ayarlamaya hazırdır.
Bu hareketler oldukça yüksek hızlarda meydana gelir. Hızlı çalışmalarda hareketin gözle takibi mümkün değildir. Şekil 14.1 de otomatik dayamaya meydana getiren parçalar şunlardır.
1-) otomatik dayama
2-) mesnet pimi
3-)çekme yayı
4-)yay desteği
5-)genellikle M6 ölçüsünde kare başlı vida
6-) kontra somun
otomatik dayamanın destek pimine ait deliğin büyütülmüş kesit görünüşünde her iki kısım konik olarak raybalanarak dayamanın sallanması temin eder. Sıyırıcı plaka üzerinde ki kanal dayamanın hareketini temin için köşeli yapılır. Dayamanın uç kısmının bulunduğu kısım hariç dayanım yönünden zayıflamaması için plakadaki kanal tam olarak boşaltılmamıştır.
DAYAMA TUTUCULARI
Yan tesirli otomatik dayamaları tutucular içersine bağlayarak tahdit etmede uygulanan diğer metotta şekil 14.2 gösterildiği gibidir.
Bu yapımın özellikleri şunlardır:
1)tutucunun sertleştirilmesi kolay olduğundan uzun zaman kullanıla bilir.
2) sıyırıcı plaka üzerinde yapılacak işçilik çok zordur.
3) dayama kendi başına bir ünite olduğundan çabuk değiştirilebilir ve bir çok kalıpta kullanıla bilir.
4) desteğe ve çekme yayına gerek yoktur. Dayama basit ve dayanıklıdır.
A görünüşünde gösterilen otomatik dayama kesme deliği için hazır ve ayarlı bir biçimdedir. B görünüşünde pres başlığı aşağı doğru inerken aşağıya doğru inerken dayamayı serbest bırakır. Onu malzeme şeridi üzerinde sallamaya yarar. Perspektif görünüşünde dayamayı meydana getiren parçalar gösterilmiş olup ; 1 nolu dayama 2 nolu tutucu içensindeki açılı kurala göre araştırılacak 3 nolu mesnet pimi ile bağlanmıştır. 4 nolu baskı yayı arzu edilen hareketi temin. 5 nolu kare başlı vida şekil 14.1 gösteri ildiği. gibi olup 6 nolu kontra somun ile zımba tutucu plakasına veya kalıp setine bağlıdır. Bu durumda presin aşağı ve yukarı dayamanın hareketinde itmeyi iyi bir şekilde tamın için mesnet pim deliğinin sadece bir tarafı açılı olarak raylanmıştır.
14.3 UÇ TESİRLİ DAYAMALAR
Aynı tip dayama şekli 14.3 görüldüğü gibi uç tesirli dayamalar gibi çizilebilir. Uç tesirli otomatik dayamaları standardize etmek daha kolaydır. Çünkü yan tesirli dayamalardaki gibi büyük uzunlukları gerektirmez. Başlıca değişiklik dayamadaki mesnet piminin geçeceği deliğin konik bir delik yerine parmak freze ile açılmış bir kanal haline getirilmesidir. A ve B görünüşünde gösterilen dayama şeridi maksimum sol pozisyonunda geriye doğru iterek ayarlar. Presin aşağı doğru inmesinde C görünüşünde gösterildiği gibi kare başlı dayamanın pozisyonunu değiştirir. Baskı yayı şimdi dayamanın parmak freze ile açılmış kanaldaki hareket sınırları içinde dayamayı sağ tarafa doğru iter. Bu görünüşten aşikar olarak anlaşılacağına göre pres başlığına bağlı zımba tutucu köprüsünün üzerine düşerek şeridin altından kaymasına müsaade eder. Artık şerit köprüsü altından tam olarak geç tikten sonra dayamanın ucu 3 nolu yayın tesiriyle kalıp bloğunun üst yüzeyine düşer. Şimdi dayama daha sonra kesilmiş şerit kenarının üzerine temas ederek yeniden ayarlamaya hazırdır.
Bu hareketler oldukça yüksek hızlarda meydana gelir. Hızlı çalışmalarda hareketin gözle takibi mümkün değildir. Şekil 14.1 otomatik dayamayı meydana getiren parçalar şunlardır:
1) otomatik dayama
2)mesnet pimi
3)çekme yayı
4)yay desteği
5)genellikle M6 ölçüsünde kare başlı vida
6) kontra somun
otomatik dayamanın destek pimine at deliğin büyütülmüş kesit görünüşünde her iki kısım konik olarak raybalanak dayamanın sallanması temin eder. Sıyırıcı plaka üzerindeki kanal dayamanın hareketini temin için köşeli yapılır. Dayamanın uç kısmının bulunduğu kısmını bulunduğu kısım hariç dayanım yönünden zayıflamamsı için plakadaki kanal kanal tam olarak boşaltılmamıştır.
14.2 DAYAMA TUTUCULARI
Yan tesirli otomatik dayamaları tutucular içersine bağlayarak tahdit etmede uygulanan diğer metotta şekil 14.2 gösterildiği gibidir. Bu yapımın özellikleri şunlardır :
1) tutucuların sertleştirilmesi kolay olduğundan uzun zaman kullanılabilir.
2) sıyırıcı plaka üzerinde yapılacak işçilik çok azdır.
3) dayama kendi başına bir ünite olduğun dan çabuk değiştirile bilir ve bir çok kalıpta kullanılabilir.
4) desteğe ve çekme yayına gerek yoktur. Dayama basit ve dayanıklıdır.
A görünüşünde gösterilen otomatik dayama kesme deliği için hazır ve ayarlı bir biçimdedir. B görünüşünde de pres başlığı aşağıya doğru inerken dayamayı serbest bırakır. Onu malzeme şeridi üzerinde sallamaya yarar. Perspektif görünüşünde dayamayı meydana getiren parçalar gösterilmiş olup; 1 nolu dayama 2 nolu tutucu içersindeki açılı kurala göre araştırılarak 3 nolu mesnet pimi ile bağlanmıştır. 4 nolu baskı yayı arzu edilen hareketi temin eder. 5 nolu kare başlı vida şekil 14.1 gösterildiği gibi olup 6 nolu kontra somun ile zımba tutucu plakasına veya kalıp setine bağlanır. Bu durumda presin aşağı ve yukarı dayamanın hareketinde itmeyi iyi bir şekilde temin için mesnet pim deliğinin sadece bir tarafı açılı olarak raybalanmıştır.
14.3 UÇ TESİRLİ DAYAMALAR
Aynı tip dayama şekil 14.3 görüldüğü gibi uç tesirli dayamalar gibi çizilebilir. Uç tesirli otomatik dayamaları standardize etmek daha kolaydır. Çünkü yan tesirli dayamalardaki gibi büyük uzunlukları gerektirmez. Başlıca değişiklik dayamadaki mesnet piminin geçeceği deliğin konik bir delik yerine parmak freze ile açılmış bir kanal haline getirilmesidir. A ve B görünüşünde gösterilen dayama şeridi maksimum sol pozisyonunda geriye doğru itilerek ayarlar. Presin aşağıya doğru inmesinde C görünüşünde gösterildiği gibi kare başlı vida dayamanın pozisyonunu değiştirir. Baskı yayı şimdi dayamanın parmak freze ile açılmış kanaldaki hareket sınırları içinde dayamayı sağ tarafa doğru iter. Bu görünüşten aşikar olarak anlaşılacağına göre pres başlığına bağlı zımba tutucusu yukarı doğru çıktığında dayamanın ucum şerit iskeletinin üzerine düşerek dayama ucu şerit tarafından tekrar kavratılıncaya kadar şeridin sola doğru hareketine müsaade eder. Kalıbın A üst görünüşü ile B ve C sağ yan kesit görünüşlerinde dayamanın işlemleri açık olarak gösterilmiştir.
14.4 YAYLI PİSTON
Otomatik dayamayı hareketi meydana getirten kullanılan kare başlı vida genellikle iyi çalışır. Fakat tek kötü tarafı zımbanın kalıp elemanlarının her bilenişinde somunun açarak vidayı açılan miktar kadar geriye doğru vidalayarak vida boyunu kısaltmak gerekir. Çalışma esnasında çalışmasını önlemek için arkasından altı köşe başlı set sukur vidası kontra edilir. Yaylı pistonun temasla otomatik dayamayı meydana getirir. B görünüşünde aynı kalıbın birkaç bileme işleminden sonraki kapalı pozisyonu gösterilir. Yaylı pistonu herhangi bir durumda tekrar ayarlamaya gerek yoktur. A şeklinde gösterildiği gibi yaylı piston dayamayı hareket ettirdikten sonra baskılı pozisyona girer.
14.5 SIYIRICI PLAKA KALINLIĞI
Otomatik dayamaları boyutları sadece kullanılacak sıyırıcı plaka kalınlığı bilindikten sonra kararlaştırılır. Doğru değer şu forma göre bulunur;
A = W/30 + 2T
Burada;
A = Sıyırıcı plakanın kalınlığı
W= Şerit genişliği
T = Şerit kalınlığıdır
Şekil 14.5 gösterilen 1. tablo A sıyırıcı plaka kalınlığı mevcut şerit ölçüleri içindir. 2. tablo tavsiye olunan plaka kalınlıkları pratik gayelerde şerit ölçülerine göre uyan ölçülerdir.
Bu tablodan ressam kolaylıkla karşılaştığı duruma göre sıyırıcı plaka kalınlığını seçebilir. Örneğin şerit malzeme 3mm kalınlığında 125 ile 150 mm genişlikleri arasında ise sıyırıcı plaka kalınlığı 13 mm olarak seçilir.100 mm kalınlığındaki şerit malzeme için 3 mm kalınlığındaki 75 mm genişliğindeki şerit malzeme için verilen değerler güvenlikle kullanılır. Örneğin otomatik dayamanın mesnet pimi sıyırıcı içersine geçirilecekse sıyırıcı kalınlığı 6 mm ise bu ince olduğundan 9,5 mm kalınlık kullanılabilir.
14.6 STANDARDİZE EDİLMİŞ DAYAMALAR VE TUTUCULARI
Şekil 14.6 da seçilmeye hazır ve her kalıp için çizilip kullanılabilecek sıyırıcı plaka kalınlığı 6 mm ile 22 mm arsında belirli ölçülerde değişen 6 adet otomatik dayamanın tertipleri verilmiştir.
Not: Şekil 14.5 2 numaralı tablodan sıyırıcı kalınlığını seçerek ona uygun otomatik dayamayı bu şekil kullanarak tasarımımızı tamamlarız.
14.7 DAYAMARIN ÖLÇÜLERİ
Şekil 14.6 verilen otomatik dayamalara ait tertiplerin 1 den 6 ye kadar ölçüleri tablo halinde şekil 14.7 gösterilmiştir. Bu tablodan ressam ölçüleri otomatik dayamaların numarasına göre belirtilen değerlerde seçer. Eğer şekil 14.1 gösterilen yan tesirli otomatik dayama çizilirse yine aynı genel boyutlar verilir.
14,8 TUTUCULARIN ÖLÇÜLERİ
Şekil 14.6 gösterilen tertipteki otomatik dayamaların tutucularına ait ölçüler tablo 14.8 de 1 den 6 ye kadar boyutlarda gösterilmiştir. Bu tutucular özel bir durum varsa kalıp çeliğinden yapılıp sonra ısı işlemleri uygulanır.
14.9 SIYIRICI PLAKADAKİ DELİKLER
Şekil 14.9 gösterilen tabloda otomatik dayamanın sıyırıcı plaka üzerindeki delinecek deliklerine ait ölçüler verilmiştir. Müstakil düzen tipindeki otomatik dayama tiplerinin bağlandığı bu plakalarda dayama sadece iki vida vasıtasıyla çabucak bağlanıp sökülebilir.
14.10 AYAR VİDASININ YERLEŞTİRİLMESİ
Şekil 14.10 gösterilen kare başlı vida ekseni ile otomatik dayama ekseni arsındaki A mesafesinin daha muntazam ve uygun bir netice meydana getirmesi için standardize edilmiştir.
14.11 OTOMATİK DAYAMA UÇ YÜKSEKLİĞİ
Şekil 14.11 deki şekilde gösterilen A uç yüksekliği değerleri 14.2 de açıklanan değişiklere göre birleştirilerek verilmiştir. Bu tabloda standardize edilmiş 17 otomatik dayamaya ait değişen A yükseklikleri verilmiştir.
14.12 ARKA KLAVUZ KALINLIKLARI
Otomatik dayamanın uç uzunluğunu gösteren şekil 14.6 deki C değerleri ve şekil 14.11 A uç boyunu tayin ederken bir faktör asla unutulmamalıdır. Buda şekil 14.12 gösterilen B ön ve arka kılavuz kalınlığıdır. Şekil 14.15 teki 2. tabloda birden çok şerit boyutları için aynı kalınlıktaki sıyırıcı plaka kullanılmıştır.
Şekil 14.12 A sıyırıcı plaka kalınlıklarına ve numaraları verilen otomatik dayamalara göre B ön ve arka kılavuz kalınlığına ait tablo verilmiştir.
14.13 MESNET PİMİ
Şekil 14.13 de bütün dayamalar için mesnet pimlerine ait ölçüler verilmiştir. Mesnet pimleri genellikle soğuk çekilmiş çeliklerden yapılır. Fakat uzun cıvata çeliklerinde de yapılabilir.
14.14 YAY ÖLÇÜLERİ
Otomatik dayamalarda kullanılan dayamaların dış ölçüleri verilir. Bütün dayamalarda kullanılan aynı ölçüde yaylardır. Eğer farklı baskı istenirse değişik tel ölçüleri kullanılır.
14.15 PİMLİ DAYAMALAR
Mandal tipindeki otomatik dayamalar daha önce açıklandığı gibi geniş iş parçaları hariç bütün kalıplarda kullanılır. Geniş iş parçaları yavaş presler içindir. Bu parçalara ait kalıplarda dayama kalıp bloğuna sıkıca geçirilmiş basit olan bir pimdir. İşlem esnasında şerit , kesme zımbasının etrafına sarılır, şeridin etrafında ayrılması sıyırıcı plakanın alt yüzeyi vasıtasıyla olur.
İşçi şeridi sola doğru ilerletmek için baskı yapmak için baskı yapar, bu sırada kalıp bloğu üzerindeki pim şerit iskeletin bir kenarına temas ederek şeridin ilerlemesini durdurur. Sıyırıcı üzerine dayama işlemini görmek için her zaman bir delik delinmesi gerekir. Şekil 14.15 de geniş iş parçaları için kullanılan pim dayamalı bir kalıp gösterilmiştir.
Sac kalıplarında Dayamalar bir çok yerde kullanılır bunlar sabit veya hareketli olabilirler aşağıdaki konuda bir dayama şekli üzerinden bilgi verilmekte... umarım yararlı olur... Emrah Burulday
OTOMATİK DAYAMALAR NASIL ÇİZİLİR
Bazen mandallı dayama diye isimlendirilen otomatik dayamalar şeridi kalıpta son kademede sınırlamaya yararlar. Otomatik dayamaların parmak dayamalardan farkı şeridin otomatik olarak durdurulmasıdır. İşçi şeridin kalıp içersindeki hareketinde kalıbı sadece dayamaya karşı iter. Bu sebepten dolayı otomatik dayamalar her zaman şeridin elle ilerletildiği kalıplarda kullanılır. Bu dayamalar soğuk çekilmiş çeliklerden veya makine takım çeliklerinden yüzeyleri sertleştirilerek yapılır. Eğer kalıpta imal edilecek parça sayısı çoksa o taktirde kalıp çeliğinden yapılarak sonra sertleştirilir.
Çiziminde dikkate alınacak hususlar;
1-) yüksek suretli çalışma şartlarında sürate uyum göstermeli,
2-) sıyırıcı plakanın dayanımı için minimum işçilik ihtiva etmeli,
3-) bağlama düzeninin tasarlanması dayanıklı olması gerekir. Otomatik dayamalar çalışma esnasında darbelere karşı koyduğundan parçaların dayanımını düşünmeden yapılacak çizim onun ileride kalıpta bir problem meydana getirmesine sebep olur. Ressamın karşılaşa bileceği durumlar karşısında doğru bir seçim yapmasına yardımcı olmak gayesiyle bu konuda 17 tane standardize edilmiş ve ölçüleri bir tablo halinde çizilmiş şekil verilmiştir. Buna ilaveten bu elemanların doğrusu olarak uygulamasına yardımcı olmak gayesiyle genel kuralları resimlerle gösterilmiştir.
14.1 YAN TESİRLİ DAYAMALAR
Şekil 14.1 yan yana iki üstten A-B görünüşü ile kalıbın sağ yanında C görünüşü yan tesirli otomatik dayanımın işlemini göstermek bakımından oldukça açık görünüşlerdir. A görünüşünde şerit sol tarafa doğru sürülmüş olup daha önceden kesilmiş olan D kenarı otomatik dayamanın ucuna dayanarak şekilde görüldüğü gibi onu sonraki sol pozisyona ilerletir. Presin aşağı doğru inişinde 5 nolu kare başlı vida C şeklindeki görünüşteki gibi dayamanın ucunu yukarıya doğru kaldırır. Şimdi 3 nolu dayamanın gerilmesiyle yukarıya doğru bir açı meydana getirerek B görünüşündeki gibi dayamayı çeviri. Pres başlığı yukarı doğru kalktığında otomatik dayamanın ucu şerit köprüsünün üzerine düşerek şeridin altından kaymasına müsaade eder. Artık şerit köprüsü altından tam olarak geç tikten sonra dayamanın ucu 3 nolu yayın tesiriyle kalıp bloğunun üst yüzeyine düşer. Şimdi dayama daha sonraki kesilmiş şerit kenarının üzerine temas ederek yeniden ayarlamaya hazırdır.
Bu hareketler oldukça yüksek hızlarda meydana gelir. Hızlı çalışmalarda hareketin gözle takibi mümkün değildir. Şekil 14.1 de otomatik dayamaya meydana getiren parçalar şunlardır.
1-) otomatik dayama
2-) mesnet pimi
3-)çekme yayı
4-)yay desteği
5-)genellikle M6 ölçüsünde kare başlı vida
6-) kontra somun
otomatik dayamanın destek pimine ait deliğin büyütülmüş kesit görünüşünde her iki kısım konik olarak raybalanarak dayamanın sallanması temin eder. Sıyırıcı plaka üzerinde ki kanal dayamanın hareketini temin için köşeli yapılır. Dayamanın uç kısmının bulunduğu kısım hariç dayanım yönünden zayıflamaması için plakadaki kanal tam olarak boşaltılmamıştır.
DAYAMA TUTUCULARI
Yan tesirli otomatik dayamaları tutucular içersine bağlayarak tahdit etmede uygulanan diğer metotta şekil 14.2 gösterildiği gibidir.
Bu yapımın özellikleri şunlardır:
1)tutucunun sertleştirilmesi kolay olduğundan uzun zaman kullanıla bilir.
2) sıyırıcı plaka üzerinde yapılacak işçilik çok zordur.
3) dayama kendi başına bir ünite olduğundan çabuk değiştirilebilir ve bir çok kalıpta kullanıla bilir.
4) desteğe ve çekme yayına gerek yoktur. Dayama basit ve dayanıklıdır.
A görünüşünde gösterilen otomatik dayama kesme deliği için hazır ve ayarlı bir biçimdedir. B görünüşünde pres başlığı aşağı doğru inerken aşağıya doğru inerken dayamayı serbest bırakır. Onu malzeme şeridi üzerinde sallamaya yarar. Perspektif görünüşünde dayamayı meydana getiren parçalar gösterilmiş olup ; 1 nolu dayama 2 nolu tutucu içensindeki açılı kurala göre araştırılacak 3 nolu mesnet pimi ile bağlanmıştır. 4 nolu baskı yayı arzu edilen hareketi temin. 5 nolu kare başlı vida şekil 14.1 gösteri ildiği. gibi olup 6 nolu kontra somun ile zımba tutucu plakasına veya kalıp setine bağlıdır. Bu durumda presin aşağı ve yukarı dayamanın hareketinde itmeyi iyi bir şekilde tamın için mesnet pim deliğinin sadece bir tarafı açılı olarak raylanmıştır.
14.3 UÇ TESİRLİ DAYAMALAR
Aynı tip dayama şekli 14.3 görüldüğü gibi uç tesirli dayamalar gibi çizilebilir. Uç tesirli otomatik dayamaları standardize etmek daha kolaydır. Çünkü yan tesirli dayamalardaki gibi büyük uzunlukları gerektirmez. Başlıca değişiklik dayamadaki mesnet piminin geçeceği deliğin konik bir delik yerine parmak freze ile açılmış bir kanal haline getirilmesidir. A ve B görünüşünde gösterilen dayama şeridi maksimum sol pozisyonunda geriye doğru iterek ayarlar. Presin aşağı doğru inmesinde C görünüşünde gösterildiği gibi kare başlı dayamanın pozisyonunu değiştirir. Baskı yayı şimdi dayamanın parmak freze ile açılmış kanaldaki hareket sınırları içinde dayamayı sağ tarafa doğru iter. Bu görünüşten aşikar olarak anlaşılacağına göre pres başlığına bağlı zımba tutucu köprüsünün üzerine düşerek şeridin altından kaymasına müsaade eder. Artık şerit köprüsü altından tam olarak geç tikten sonra dayamanın ucu 3 nolu yayın tesiriyle kalıp bloğunun üst yüzeyine düşer. Şimdi dayama daha sonra kesilmiş şerit kenarının üzerine temas ederek yeniden ayarlamaya hazırdır.
Bu hareketler oldukça yüksek hızlarda meydana gelir. Hızlı çalışmalarda hareketin gözle takibi mümkün değildir. Şekil 14.1 otomatik dayamayı meydana getiren parçalar şunlardır:
1) otomatik dayama
2)mesnet pimi
3)çekme yayı
4)yay desteği
5)genellikle M6 ölçüsünde kare başlı vida
6) kontra somun
otomatik dayamanın destek pimine at deliğin büyütülmüş kesit görünüşünde her iki kısım konik olarak raybalanak dayamanın sallanması temin eder. Sıyırıcı plaka üzerindeki kanal dayamanın hareketini temin için köşeli yapılır. Dayamanın uç kısmının bulunduğu kısmını bulunduğu kısım hariç dayanım yönünden zayıflamamsı için plakadaki kanal kanal tam olarak boşaltılmamıştır.
14.2 DAYAMA TUTUCULARI
Yan tesirli otomatik dayamaları tutucular içersine bağlayarak tahdit etmede uygulanan diğer metotta şekil 14.2 gösterildiği gibidir. Bu yapımın özellikleri şunlardır :
1) tutucuların sertleştirilmesi kolay olduğundan uzun zaman kullanılabilir.
2) sıyırıcı plaka üzerinde yapılacak işçilik çok azdır.
3) dayama kendi başına bir ünite olduğun dan çabuk değiştirile bilir ve bir çok kalıpta kullanılabilir.
4) desteğe ve çekme yayına gerek yoktur. Dayama basit ve dayanıklıdır.
A görünüşünde gösterilen otomatik dayama kesme deliği için hazır ve ayarlı bir biçimdedir. B görünüşünde de pres başlığı aşağıya doğru inerken dayamayı serbest bırakır. Onu malzeme şeridi üzerinde sallamaya yarar. Perspektif görünüşünde dayamayı meydana getiren parçalar gösterilmiş olup; 1 nolu dayama 2 nolu tutucu içersindeki açılı kurala göre araştırılarak 3 nolu mesnet pimi ile bağlanmıştır. 4 nolu baskı yayı arzu edilen hareketi temin eder. 5 nolu kare başlı vida şekil 14.1 gösterildiği gibi olup 6 nolu kontra somun ile zımba tutucu plakasına veya kalıp setine bağlanır. Bu durumda presin aşağı ve yukarı dayamanın hareketinde itmeyi iyi bir şekilde temin için mesnet pim deliğinin sadece bir tarafı açılı olarak raybalanmıştır.
14.3 UÇ TESİRLİ DAYAMALAR
Aynı tip dayama şekil 14.3 görüldüğü gibi uç tesirli dayamalar gibi çizilebilir. Uç tesirli otomatik dayamaları standardize etmek daha kolaydır. Çünkü yan tesirli dayamalardaki gibi büyük uzunlukları gerektirmez. Başlıca değişiklik dayamadaki mesnet piminin geçeceği deliğin konik bir delik yerine parmak freze ile açılmış bir kanal haline getirilmesidir. A ve B görünüşünde gösterilen dayama şeridi maksimum sol pozisyonunda geriye doğru itilerek ayarlar. Presin aşağıya doğru inmesinde C görünüşünde gösterildiği gibi kare başlı vida dayamanın pozisyonunu değiştirir. Baskı yayı şimdi dayamanın parmak freze ile açılmış kanaldaki hareket sınırları içinde dayamayı sağ tarafa doğru iter. Bu görünüşten aşikar olarak anlaşılacağına göre pres başlığına bağlı zımba tutucusu yukarı doğru çıktığında dayamanın ucum şerit iskeletinin üzerine düşerek dayama ucu şerit tarafından tekrar kavratılıncaya kadar şeridin sola doğru hareketine müsaade eder. Kalıbın A üst görünüşü ile B ve C sağ yan kesit görünüşlerinde dayamanın işlemleri açık olarak gösterilmiştir.
14.4 YAYLI PİSTON
Otomatik dayamayı hareketi meydana getirten kullanılan kare başlı vida genellikle iyi çalışır. Fakat tek kötü tarafı zımbanın kalıp elemanlarının her bilenişinde somunun açarak vidayı açılan miktar kadar geriye doğru vidalayarak vida boyunu kısaltmak gerekir. Çalışma esnasında çalışmasını önlemek için arkasından altı köşe başlı set sukur vidası kontra edilir. Yaylı pistonun temasla otomatik dayamayı meydana getirir. B görünüşünde aynı kalıbın birkaç bileme işleminden sonraki kapalı pozisyonu gösterilir. Yaylı pistonu herhangi bir durumda tekrar ayarlamaya gerek yoktur. A şeklinde gösterildiği gibi yaylı piston dayamayı hareket ettirdikten sonra baskılı pozisyona girer.
14.5 SIYIRICI PLAKA KALINLIĞI
Otomatik dayamaları boyutları sadece kullanılacak sıyırıcı plaka kalınlığı bilindikten sonra kararlaştırılır. Doğru değer şu forma göre bulunur;
A = W/30 + 2T
Burada;
A = Sıyırıcı plakanın kalınlığı
W= Şerit genişliği
T = Şerit kalınlığıdır
Şekil 14.5 gösterilen 1. tablo A sıyırıcı plaka kalınlığı mevcut şerit ölçüleri içindir. 2. tablo tavsiye olunan plaka kalınlıkları pratik gayelerde şerit ölçülerine göre uyan ölçülerdir.
Bu tablodan ressam kolaylıkla karşılaştığı duruma göre sıyırıcı plaka kalınlığını seçebilir. Örneğin şerit malzeme 3mm kalınlığında 125 ile 150 mm genişlikleri arasında ise sıyırıcı plaka kalınlığı 13 mm olarak seçilir.100 mm kalınlığındaki şerit malzeme için 3 mm kalınlığındaki 75 mm genişliğindeki şerit malzeme için verilen değerler güvenlikle kullanılır. Örneğin otomatik dayamanın mesnet pimi sıyırıcı içersine geçirilecekse sıyırıcı kalınlığı 6 mm ise bu ince olduğundan 9,5 mm kalınlık kullanılabilir.
14.6 STANDARDİZE EDİLMİŞ DAYAMALAR VE TUTUCULARI
Şekil 14.6 da seçilmeye hazır ve her kalıp için çizilip kullanılabilecek sıyırıcı plaka kalınlığı 6 mm ile 22 mm arsında belirli ölçülerde değişen 6 adet otomatik dayamanın tertipleri verilmiştir.
Not: Şekil 14.5 2 numaralı tablodan sıyırıcı kalınlığını seçerek ona uygun otomatik dayamayı bu şekil kullanarak tasarımımızı tamamlarız.
14.7 DAYAMARIN ÖLÇÜLERİ
Şekil 14.6 verilen otomatik dayamalara ait tertiplerin 1 den 6 ye kadar ölçüleri tablo halinde şekil 14.7 gösterilmiştir. Bu tablodan ressam ölçüleri otomatik dayamaların numarasına göre belirtilen değerlerde seçer. Eğer şekil 14.1 gösterilen yan tesirli otomatik dayama çizilirse yine aynı genel boyutlar verilir.
14,8 TUTUCULARIN ÖLÇÜLERİ
Şekil 14.6 gösterilen tertipteki otomatik dayamaların tutucularına ait ölçüler tablo 14.8 de 1 den 6 ye kadar boyutlarda gösterilmiştir. Bu tutucular özel bir durum varsa kalıp çeliğinden yapılıp sonra ısı işlemleri uygulanır.
14.9 SIYIRICI PLAKADAKİ DELİKLER
Şekil 14.9 gösterilen tabloda otomatik dayamanın sıyırıcı plaka üzerindeki delinecek deliklerine ait ölçüler verilmiştir. Müstakil düzen tipindeki otomatik dayama tiplerinin bağlandığı bu plakalarda dayama sadece iki vida vasıtasıyla çabucak bağlanıp sökülebilir.
14.10 AYAR VİDASININ YERLEŞTİRİLMESİ
Şekil 14.10 gösterilen kare başlı vida ekseni ile otomatik dayama ekseni arsındaki A mesafesinin daha muntazam ve uygun bir netice meydana getirmesi için standardize edilmiştir.
14.11 OTOMATİK DAYAMA UÇ YÜKSEKLİĞİ
Şekil 14.11 deki şekilde gösterilen A uç yüksekliği değerleri 14.2 de açıklanan değişiklere göre birleştirilerek verilmiştir. Bu tabloda standardize edilmiş 17 otomatik dayamaya ait değişen A yükseklikleri verilmiştir.
14.12 ARKA KLAVUZ KALINLIKLARI
Otomatik dayamanın uç uzunluğunu gösteren şekil 14.6 deki C değerleri ve şekil 14.11 A uç boyunu tayin ederken bir faktör asla unutulmamalıdır. Buda şekil 14.12 gösterilen B ön ve arka kılavuz kalınlığıdır. Şekil 14.15 teki 2. tabloda birden çok şerit boyutları için aynı kalınlıktaki sıyırıcı plaka kullanılmıştır.
Şekil 14.12 A sıyırıcı plaka kalınlıklarına ve numaraları verilen otomatik dayamalara göre B ön ve arka kılavuz kalınlığına ait tablo verilmiştir.
14.13 MESNET PİMİ
Şekil 14.13 de bütün dayamalar için mesnet pimlerine ait ölçüler verilmiştir. Mesnet pimleri genellikle soğuk çekilmiş çeliklerden yapılır. Fakat uzun cıvata çeliklerinde de yapılabilir.
14.14 YAY ÖLÇÜLERİ
Otomatik dayamalarda kullanılan dayamaların dış ölçüleri verilir. Bütün dayamalarda kullanılan aynı ölçüde yaylardır. Eğer farklı baskı istenirse değişik tel ölçüleri kullanılır.
14.15 PİMLİ DAYAMALAR
Mandal tipindeki otomatik dayamalar daha önce açıklandığı gibi geniş iş parçaları hariç bütün kalıplarda kullanılır. Geniş iş parçaları yavaş presler içindir. Bu parçalara ait kalıplarda dayama kalıp bloğuna sıkıca geçirilmiş basit olan bir pimdir. İşlem esnasında şerit , kesme zımbasının etrafına sarılır, şeridin etrafında ayrılması sıyırıcı plakanın alt yüzeyi vasıtasıyla olur.
İşçi şeridi sola doğru ilerletmek için baskı yapmak için baskı yapar, bu sırada kalıp bloğu üzerindeki pim şerit iskeletin bir kenarına temas ederek şeridin ilerlemesini durdurur. Sıyırıcı üzerine dayama işlemini görmek için her zaman bir delik delinmesi gerekir. Şekil 14.15 de geniş iş parçaları için kullanılan pim dayamalı bir kalıp gösterilmiştir.